پایگاه مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ همزمان با تجهیز کامل رژیم بعث عراق توسط دولت‌های غربی علیه تمامیت ارضی خاک ایران و حمله آنان به خاک کشور، علی‌رغم مقاومت و دلیری‌های مردم در تاریخ 4 آبان 1359، خرمشهر به اشغال نظامیان این رژیم درآمد. اشغال خرمشهر صدام و حامیانش را به رویایی تصرف کامل خوزستان امیدوار کرد، از این‌رو بارها در سخنان خود اعلام می‌کرد: «اگر خرمشهر سقوط کند و ایرانی‌ها آن را پس بگیرند من کلید بصره را به آنان تقدیم خواهم کرد.» رژیم بعث با نوشتن و سردادن شعارهایی مانند آمدیم تا بمانیم، شروع به فعالیت‌هایی برای ضمیمه کردن خرمشهر به عراق می‌کرد.

طرح تصرف کامل خوزستان بعد از اشغال خرمشهر

بنابر اسناد تاریخی رژیم بعث عراق پیش از حمله به خاک کشور، نقشه‌هایی در کتاب‌های درسی مدارس چاپ کرده بود که خوزستان ایران را به عنوان «عربستان»، آبادان را «عبادان»، خرمشهر را «محمره»، سوسنگرد را «خفاجیه»، و اهواز را «الاحواز» آورده بود.

سرهنگ عبدالناصر ندایعلی با اشاره به این هدف رژیم بعث عراق می‌گوید: «برابر طرحی که در وزارت خارجه انگلیس تصویب شده بود می‌خواستند استان خوزستان را ظرف یک هفته به اشغال درآورده و به عنوان جمهوری آزاد ایران نام‌گذاری کنند و بعد از یک سال آن را به طور رسمی به کشور عراق ضمیمه کنند».

با اشغال خرمشهر توسط نیروهای رژیم بعث عراق، صدام رویای خود را دست یافتنی‌تر دید. مسعود بختیاری از فرماندهان پیشکسوت نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران و از افسران ارشد دوران دفاع مقدس در خصوص هدف بعد از تصرف خرمشهر می‌گوید: «صدام تلاش داشت با تصرف کامل خرمشهر و آبادان بر ساحل شمالی اروند مسلط شود تا موضوع تجدیدنظر در قرارداد 1975الجزایر (بحث مالکیت آبی اروندرود) را به یک وضعیت جغرافیایی مناقشه آمیز کشانده و با کوتاه کردن دست ایران از ساحل شمالی اروند بحث حاکمیت عراق بر این منطقه را محکم کرده و حاکمیت مشروع ما را بر اروند با چالش روبه‌رو کند».

از این رو تحرکات رژیم بعث پیشروی‌های بیشتر و انجام عملیات‌های دیگری برای تصرف کامل خوزستان از دیگر برنامه‌های صدام بعد از اشغال خرمشهر بود.

ضمیمه شدن خرمشهر به نقشه عراق

صدام حسین در راستای تحقق بخشبدن به رؤیای خود بعد از اشغال خرمشهر سعی کرد با انجام فعالیت‌هایی خرمشهر را به نقشه جغرافیایی عراق اضافه کند. متعاقب این طرح بعد از اشغال خرمشهر به دستور صدام، برای اداره شهر، یک عراقی به نام «حسین عطا» به سمت شهردار خرمشهر برگزیده شد و در اولین گام، مقدمات تاسیس شهرک صدام فراهم شد.

سرهنگ رضا البصری در مورد این نقشه صدام می‌گوید: «ساختمان‌های فرمانداری عراق در شهرهای اشغال شده در حال ساخته شدن بود و نقشه‌ و خیابان‌ها و کوچه‌ها و نصب فواره‌ها در دست تهیه بود. مقر لشکر ششم به صورت ساختمان کامل ساخته شده بود و در هویزه نیز قصد ماندن داشتیم به همین خاطر دست به انجام چنین کارهایی زده بودیم».

مرحوم حجت‌الاسلام جمی نماینده امام و امام جمعه آبادان، با اشاره به این هدف رژیم بعث عراق می‌گوید: «صدام در خرمشهر با ایجاد شهرداری، فرمانداری و تشکیلات اداری، این شهر را به نام یکی از شهرهای عراق معرفی کرده بود و به نیروهای خود دستور اکید هم داده بود که در برابر نیروهای ایرانی مقاومت کنند.»

آزادسازی خرمشهر

در همان زمانی که رژیم بعث عراق با اطمینان از تصرف خرمشهر نقشه تصرف خوزستان را در سر می‌پروراندند رزمندگان ایرانی عملیات «بیت المقدس» را در ساعات اولیه بامداد 10 اردیبهشت ماه61 با هدف آزاد سازی خرمشهر آغاز کردند. این عملیات در چهار مرحله انجام گرفت. در مرحله اول این عملیات، منطقه سر پل به مساحت 800 کیلومتر تصرف شد. در مرحله دوم که در 16 اردیبهشت 61 صورت گرفت، نیروهای ایرانی در شمال خرمشهر مستقر شده، جاده اهواز ـ خرمشهر و نیز مناطق دیگری را آزاد کردند. مرحله سوم عملیات در 19 اردیبهشت 61 آغاز و تلفات و خسارات سنگینی به دشمن وارد کرد و سبب شد تا بالاخره نیروهای خودی در دروازه‌های شهر مستقر شوند.

در نهایت مرحله چهارم عملیات در اول خردادماه 61 آغاز و پس از درگیری شدید و محاصره بی امان دشمن، روز سوم خرداد ماه 61 انبوه نیروهای دشمن از مقاومت دست برداشته و با شعارهای "الموت لصدام و دخیل الخمینی" تسلیم نیروهای ایرانی شدند.

شهید صیادشیرازی درباره عملیات عملیات آزادسازی خرمشهر می‌گوید: «در عملیات «بیت‌المقدس» که بعدها به نام «فتح خرمشهر» معروف شد، ما در جبهه‌ا‌ی به طول 170 کیلومتری مبارزه کردیم، در این عملیات قرارگاه قدس، فتح و نصر با توجه به تجربه عملیات طریق‌القدس، ثامن‌الائمه و فتح‌المبین، نبرد سنگینی را در منطقه‌ای به وسعت 6 هزار کیلومتر مربع آغاز کردند».

همزمان با ورود نیروهای ایرانی به خرمشهر بخش فارسی «رادیو بغداد»مکرر اعلام می‌کرد: «دفاع از خرمشهر دفاع از بصره است و آبروی امت عربی در گرو دفاع از خرمشهر است.» این رادیو تلاش می‌کرد سربازان وحشت زده عراقی را به مقاومت وادار کند. اما علی‌رغم این تلاش‌ها خرمشهر به دست رزمندگان اسلام آزاد شد.

سردار فتح الله جعفری از فرماندهان عملیات بیت المقدس در مورد حضور نیروهای مردمی در فتح خرمشهر می‌گوید: «اولین مسئله مهم نقش و حضور فعال مردم در پشتیبانی و صحنه نبرد بود، به طوری که ما در این عملیات هفتاد هزار نیروی بسیجی و مردمی داشتیم که از امتیازات بسیار ارزشمندی محسوب می‌شد و عامل دیگر خستگی‌ناپذیری فرماندهان جوان و مخلصی همچون سردار سرلشکر پاسدار حسن باقری، غلامعلی رشید، عزیز جعفری و دیگران بودند که همگی از بین همین مردم برخاسته بودند در اجرای این عملیات بزرگ نقش داشتند».

بازتاب فتح خرمشهر

فتح خرمشهر توسط رزمندگان اسلام بازتاب‌های فروانی در رسانه‌های دنیا داشت. رادیو بی‌بی‌سی در مورد آزادسازی خرمشهر از دست نیروهای رژیم بعث عراق گفت: «سقوط سریع خرمشهر به خصوص باعث سرافکندگی عراق شده است.»

خبرگزاری" آسوشیتدپرس" هم سقوط خرمشهر را شکستی توهین‌آمیز و واقعی برای دولت صدام در جنگ 20ماهه ارزیابی کرد. "رادیو لندن" نیز به نقل از کارشناسان، پیروزی در خرمشهر را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین پیروزی‌های ایران برشمرد. روزنامه "نیویورک تایمز" هم عقب‌نشینی عراق را بزرگترین شکست برای رژیم بعث در طول جنگ دانست.

با فتح خرمشهر، بحرانی که در صدد خدشه‌دار کردن تمامیت ارضی ایران بود، ناکام ماند.